An egor

Geriaoueg an egor

Meur a zoare a zo da envel hollad an danvez hag ar goullo hag a ya kement tra zo d’e ober : hollved, -où, hag, er yezh pemdez, bed bras (Favereau, 1992:pg. bed, univers). Evit an hollved sellet outañ evel un hollad aozet e reer gant kosmoz (Favereau, 1992:pg. cosmos ; Étienne, 1996:307 ; Menard, 2012:pg. cosmos), hag evit an hollved sellet outañ evel ur metoù, gant egor.

Pa seller ouzh un dra bennak evel un unvez ez eus anv eus traezenn-egor, traezoù-egor. Pa vez fetis a-walc'h an draezenn-egor ec'h arverer an termen korf-egor, korfoù-egor (Lagadeg ha Menard, 1995:pg. korf ; Menard ha Kadored, 2001:pg. korf, korf-egor ; Menard, 2012:pg. céleste, corps). Hag evit ar c'horfoù-egor o deus un tolz bastus evit delc'her ur stumm damheñvel ouzh ur bellenn e komzer eus sterenn, -où, ster, pe astr -où. Evit ar ster e lakaer diforc'h peurgetket etre :

• steredenn, -où, stered, evit ur sterenn a zo bras a-walc'h he zolz evit ma vefe uniet derc'hanoù deuteriom ha hidrogen war-bouez he gwrez, hag a lugern drezi hec'h-unan neuze keit ha ma ned eo ket diviet he helosk derc'hanel ;
• korrsteredenn-c'hell, korrsteredennoù-gell, evit ur sterenn a zo he zolz etre hini ar planedennoù ha hini ar stered, hag a lugern drezi hec'h-unan pan eo bras a-walc'h he zolz evit ma vefe uniet derc'hanoù deuteriom war-bouez he gwrez ;
• planedenn, -où, evit ur sterenn a dro en-dro d’ur steredenn hag a zistaol gouloù ar steredenn-se, war-bouez ma vefe bet lamet ganti holl ar c'horfoù-egor a zilec'hie war an hevelep kelc'htro pe war ur gelc'htro tost ;

Kenaoz ar planedennoù a c'hall bezañ resisaet gant un adanv : planedenn douarek, evit ur blanedenn, kalet he gorreenn, a ya dreist-holl kerreg ha metal d’hec'h ober, planedenn aezhek, evit ur blanedenn a ya dreist-holl hidrogen ha heliom d’hec'h ober, planedenn skornennek, evit ur blanedenn a ya dreist-holl skornennoù d’hec'h ober, da lavaret eo kediadoù aezhidik, evel an dour, an amoniak pe ar metan. Ment ar re vrasañ anezhe a c'haller resisaat gant ur rakger : ramzplanedenn, -où (Menard, 2012:pg. géant, planète).

Tolz stered zo a c'haller resisaat en hevelep doare : korrsteredenn, -où (Menard, 2012:pg. étoile, nain), ramzsteredenn, -où (Menard, 2012:pg. étoile, géant), goursterdenn, -où (Menard, 2012:pg. étoile, supergéante), keursterdenn, -où (Menard, 2012:pg. étoile, hypergéante). Ha liv ar gouloù skinet gante a c'haller resisaat gant un adanv : korrsteredenn wenn (Menard, 2012:pg. étoile, nain), korrsteredenn ruz (Menard, 2012:pg. étoile, nain).

Pa vez diviet helosk derc'hanel ur steredenn e ya dreist-holl neutron d’hec'h ober neuze, hag e komzer eus steredenn neutron. Ha mar bez taolet ur skinad tredanwarellel gant ur steredenn neutron e komzer eus pulsar, -où (Menard, 2012:pg. pulsar).

Un darzhadenn a c'hall lakaat ur sterdenn da vezañ gwall skedus a-daol trumm. Komz a reer eus nova, -où (Menard, 2012:pg. nova), pa vez an darzhadenn war he gorre hag eus supernova, -où (Menard, 2012:pg. surpernova), pa vez ar steredenn hec'h-unan a darzh.

Korfoù-egor all a c'haller menegiñ :

• adplanedenn, -où, loarenn, -où, pe, a-wezhioù, amgerc'hell, -où (An Noalleg, 2006:pg. amgerc'hell, satellite), evit ur c'horf-egor a dro en-dro d’ur blanedenn en ur zisteuler gouloù ar steredenn a droont o-daou en-dro dezhi.
• steredenn-lostek, stered-lostek (Ar Glev, 1984:pg. comète ; Lagadeg ha Menard, 1995:pg. stered-lostek ; Menard ha Kadored, 2001:pg. stered-lostek, sterenn ; Menard, 2012:pg. comète), sterenn-lostek, sterenn-vlevek, sterenn-varvek (Menard ha Kadored, 2001:pg. sterenn), kometenn, -où (Ar Glev, 1984:pg. comète ; Menard, 2012:pg. comète), blesterenn (Ar Glev, 1984:pg. comète), evit ur c'horf-egor a ya karreg, poultrenn ha skornennoù sklaset d’e ober hag a dro en-dro d’ur steredenn.

Lod eus al loarennoù a zo ster ha lod all ned int ket. Ar stered-lostek ned int ket.

Evit hollad ur sterenn hag holl an traezoù-egor a dro en-dro dezhi e komzer eus koskoriad, -où, evel e koskoriad an Heol (Lagadeg ha Menard, 1995 ; Menard ha Kadored, 2001 ; Menard, 2012), anvet a-wezhioù ivez reizhiad heolel (Menard, 2012:pg. solaire, système). Evit ar c'horfoù-egor a zo en tu all da goskoriad an Heol e c'haller resisaat emaint er-maez anezhañ. Gant ar rakger han- e vez graet :

• hanblanedenn, -où (Menard, 2012:pg. exoplanète), pe planedenn hanheolel (Menard, 2012:pg. extrasolaire) ;
• hanloarenn, -où, loarenn hanheolel pe adplanedenn hanheolel ;
• hangometenn, -où, pe kometenn hanheolel.

Hag evit ur sterenn a zo o krouiñ e vez graet gant ar rakger kent- : kentplanedenn, -où (Menard, 2012:pg. protoplanète), kentsteredenn, -où, kentstered (Menard, 2012:pg. protoétoile).

Traezoù-egor all a zo anezhe :

• nivlenn-egor (Ménard, 2012, nébuleuse), nivlenn-oabl (Gwastino, 1944:108), nivlenn (Lagadeg ha Menard, 1995 ; Menard ha Kadored, 2001 ; Ménard, 2012:pg. nébuleuse), evit ur seurt koumoulennn egor a c'haller gwelet hag a ya poultrenn hag aezhennoù d’he ober ;
• toull-du, evit un draezenn-egor ken fetis ma ne c'hall nag an danvez nag ar gouloù mont er-maez anezhi ;
• stergoumoulenn, -où, stergoumoul (Heussaff, 1966:15 ; Ar Glev, 1988:pg. galaxie ; Lagadeg ha Menard, 1995 ; Menard ha Kadored, 2001), galaksienn, -où (Menard ha Kadored, 2001), galaksi, -où (An Noalleg : 2006:pg. galaski, galaxie ; Menard, 2012:pg. galaxie), pe, gwezhall, nivlenn (Eujen a Wengad, 1948:17, meneget gant Ar Glev, 1990:pg. nébuleuse), evit un hollad stered, korfoù-egor all ha danvez a bep seurt dalc'het gant an nerzh-dedennañ a zo kenetreze.

Rummata a c'haller ar re ziwezhañ-mañ dre o stumm. Evit an daou seurt pennañ e kaver stergoumoulenn droellennek (Seubil-Kernaodour, 1988:15) pe galaksienn droellennek (Menard, 2012:pg. spiral) ha stergoumoul hirgelc'hiek (Heussaff, 1966:16), met moarvat e rafe ar yezh skiantel gant an adanv elipsennek kentoc'h eget gant hirgelc'hiek.

Gant rannbarzh kreiz ul lodenn anezhe, anvet stergoumoul oberiek pe galaksiennoù oberiek, e vez kaset ar skinadoù tredanwarellel luc'husañ en Hollved. Lod anezhe a zo bet roet un anv dezhe. Evit lod all ez eo ar rannbarzh kreiz, hag a brodu ar c'hementad gwall vras a c'hremm, a zo bet roet un anv dezhañ :

• kwazar, -où (Menard, 2012:pg. quasar), evit ar re luc'husañ anezhe ;
• blazar, -où (Menard, 2012:pg. blasar), evit ar re a denn kalz da gwazaroù zo, nemet e c'hall argemmañ o luc'huster gwall fonnus.

Holladoù all a draezoù-egor dalc'het gant an nerzh-dedennañ a zo estreget ar galaksiennoù. Talvezout a ra an termen gronnad, -où (Menard, 2012:pg. amas), pan a un niver bras a-walc'h a draezoù-egor d’ober an hollad ha gourgronnad, -où (Menard, 2012:pg. superamas) pa vez gronnadoù en o zouez. Alese :

• gronnad stergoumoul pe gronnad galaksiennoù, evit un hollad a ouzhpenn ur c'hant galaksienn bennak ;
• gourgronnad stergoumoul pe gourgronnad galaksiennoù, evit un hollad ennañ gronnadoù galaksiennoù ;
• gronnad stered (Menard, 2012:pg. amas, stellaire), evit un hollad stered a zilec'h a-gevred e-barzh ur c'halaksienn en abeg d’an nerzh dedennañ a zo kenetreze.

Daou seurt gronnad stered a lakaer kemm etreze : ar gronnad digor (Menard, 2012:pg. amas, ouvert), ennañ eus ur 100 d’ur 1 000 steredenn bennak a oad an eil re gant ar re all, hag ar gronnad boulek (Menard, 2012:pg. amas, globulaire), gwall stank ar stered ennañ, ur 100 000 bennak peurvuiañ.

Gerioù zo a ziskouez splann e seller ouzh an hollved diwar an Douar. En hevelep doare ma eneber an Douar ouzh an oabl, an ebr, an neñv, an oabloù pe an neñvoù, en eneber a-wezhioù ouzh an egor, hag a c'hallfe bezañ termenet neuze evel al lodenn eus an hollved en tu all eus aergelc'h an Douar.

Ur skwer all a vefe arver ar gerioù sterenn, astr pe steredenn er yezh pemdez evit ur poent skedus en oabl hag a zo naturel ha difiñv war-bouez nebeut, da laveret eo ur sterenn estreget an Heol, an Douar hag al Loar. Pe arver ar ger steredenn evit unan eus ar ster-se hag a lugern drezi hec'h-unan, pa zigemmer ar planedennoù diouzh ar stered.

Hevelep tra evit anvioù heñvelster dezhañ, enne ar stagenn diloc'h pe parfet, hag a dalvez ez eus kaoz eus ster lec'hiet heñvel an eil re e-keñver ar re all dalc'hmat : ster diloc'h, ster parfet (Menard ha Kadored, 2001:pg. ster), astroù parfet, stered parfet (Menard, 2012:pg. astre, étoile). Hag evit an anvioù enne an stagenn red, evit ar ster a zilec'h e-touez ar re all, da lavaret eo ar planedennoù estreget an Douar : sterenn-red, ster-red (Menard ha Kadored, 2001:pg. ster, sterenn), astroù red (Menard, 2012:pg. astre), steredenn-red, stered red (Menard, 2012:pg. errant, étoile).

Mar bez lakaet an Douar e-kreiz ar bed bras ez eo evit abegoù merzhadel, sevenadurel, embregel pe skiantel. Splann eo evit ar steredegoù, da skwer. Liammet e oant da gentañ gant ar wengelouriezh, talvezet o deus ivez d’en em lec'hiañ war vor, hag, a-benn ar fin, da sevel kartenn an oabl evit ar steroniezh. N’eus ket peadra da stourm aze. Ar pezh a gont eo chom hep krediñ e sav an heol en e revr.

Levrlennadur

Un nebeud aozerien o deus un anv a zo disheñvel e stumm etrebroadel diouzh e stumm brezhonek : Eujen a Wengad Eugène de Guengat ; Frañsez Favereau, Francis Favereau ; Reun ar Glev, René Le Gléau.